نیمه تاریک عطرها و رایحه های مصنوعی

ما همواره در معرض استنشاق یا تماس با مواد شیمیایی هستیم که ترکیبات سازنده عطرها، ادکلن ها و رایحه های معطر در محصولات آرایشی، بهداشتی و شوینده ها را تشکیل می دهند. عطرها یکی از شایع ترین علل بسیاری از حساسیت های پوستی، چشمی و سیستم تنفسی هستند.

بررسی های مختلف انجام گرفته بر روی مواد شیمیایی مورد استفاده در ساخت رایحه های مصنوعی نشان دهنده آثار مخرب این گونه مواد بر فعالیت و عملکرد هورمون های بدن و ایجاد اختلال در روند طبیعی ترشح هورمون های مهمی چون تیروئید است.

با توجه به اهمیت موضوع و به جهت افزایش سطح آگاهی در این مقاله ابتدا توضیحی درباره مواد شیمیایی نامشخصی که تشکیل دهنده ترکیبات رایحه های مصنوعی هستند ارائه شده است. همچنین مروری اجمالی بر نتایج و بررسی های انجام شده پیرامون حساسیت زایی و اختلالات هورمونی که این مواد مسبب آن ها هستند صورت گرفته است.

در انتها نیز نمونه هایی از این گونه مواد شیمیایی به همراه اثرات جانبی و مواد جایگزین پیشنهاد شده برای آن ها ذکر و راهکارهایی برای کاهش اثرات مضر احتمالی بر بدن انسان ارائه شده است.

مقدمه

هنر عطرسازی از زمان باستان و توسط مصریان آغاز شده و در ایران و روم باستان توسعه پیدا کرده است. تا قرن بیستم عطر به طور مستقیم از مواد طبیعی چون گیاهان، جانوران ساخته می شد.

همچنان که استفاده از عطر گسترش یافت ترکیبات ساخت آن نیز مصنوعی تر شد.در حقیقت این امر به دلیل افزایش شمار مصرف کنندگان و تمایل تولیدکنندگان برای ارائه تنوع بیشتری از محصولات بود.

 امروزه %۹۵ از مواد شیمیایی طبق گزارش آکادمی ملی علوم مورد استفاده در رایحه ها از ترکیبات مصنوعی بدست آمده از نفت ساخته می شوند که ازجمله سموم شناخته شده ای هستند که منجر به ایجاد سرطان، نقص های مادرزادی، اختالالت سیستم عصبی مرکزی و واکنش های آلرژیک از قبیل عطسه، سوزش و آبریزش چشم می شوند.

تعریف رایحه : رایحه عنصری است که به منظور تولید بوی تعریف رایحه خاص به محصوالت آرایشی و بهداشتی افزوده می شود. به طور ۳ ،ادکلنها و اسپرهای بدن را رایحه می نامند. رایحه ها کلی عطرها از ترکیبات معطر، تثبیت کننده ها، حالل ها، مواد نگهدارنده، رنگ ها و جاذب های UV تشکیل می شوند تا در خوشبوسازی بدن و محیط زندگی استفاده گردند. اغلب مواد اولیه معطر سازنده رایحه با استخراج از منابع گیاهی، حیوانی یا ترکیبات مصنوعی تهیه می شوند اما ممکن است که ترکیبات رایحه از طریق سنتز مواد شیمیایی، مشتقات نفت یا مواد خام طبیعی نیز تولید شوند.

مواد شیمیایی نامشخص

امروزه محصوالت متعددی مانند شامپو، لوسیون، کرم ها، اسپرهای پاک کننده، خوشبوکننده های هوا و مواد پاک کننده مورد استفاده در ماشین های لباسشویی و ظرفشویی مورد استفاده قرار می گیرند که اجتناب از آن ها غیر ممکن است. این محصولات حاوی مواد تشکیل دهنده بسیار معطر و فراری هستند که بر روی برچسب محصول تحت عنوان (پرفیوم) یا عطر قید می شوند بدون آنکه توضیح کاملی در مورد این ترکیبات به مصرف کننده داده شود.

استفاده از این ترکیبات در غلظت های پایین شاید سمی نبوده و منجر به آسیب جدی در مصرف کننده نگردد اما در درازمدت با تکرار در مصرف اثرات مخربی بر سلامت انسان و محیط خواهد داشت. از جمله ترکیبات فرار آن هایی هستند که با ازن موجود در هوا واکنش داده و آلاینده های مضری چون فرمالدهید را تولید می‌کنند .

متاسفانه بسیاری از تولیدکنندگان محصولات آرایشی و بهداشتی تنها ادعای استفاده از رایحه های طبیعی را دارند. یک بررسی نشان داده است که %۸۲ از تولیدکنندگان که چنین ادعایی داشته اند از رایحه های مصنوعی استفاده کرده اند.

این مواد شیمیایی معمولا شامل ترکیبات فتالات مانند دی اتیل فتالات ، اتانول ، تولوئن ، تنالید ، اکتی نکسات ، کتون مشک ،اکتون متیل ایزوبوتیل و غیره هستند.

این مواد شیمیایی ممکن است باعث ایجاد حساسیت یا اختلال در عملکرد هورمون شوند.

حساسیت زایی

استفاده از ترکیبات سازنده رایحه در مواد آرایشی و بهداشتی باعث ایجاد حساسیت های پوستی بسیار می شود. امروزه این مسئله به یکی از مشکلات عمده بهداشت جهانی تبدیل شده است.

دانشمندان علت آن را افزایش مداوم استفاده از ترکیبات سازنده رایحه در مواد آرایشی و محصولات پاک کننده و سفید کننده می دانند .استفاده از این محصولات باعث حساسیت های چشمی، پوستی و تنفسی چون آسم میشود. قرار گرفتن در معرض این مواد احتمال ابتلای فرد به انواع حساسیت ها را در درازمدت بالا می برد.

جمع بندی مطالعات بالینی نشان می دهد که حداقل ۱۰۰ مورد از ترکیبات شناخته شده که در ساخت رایحه ها مورد استفاده قرار می گیرند باعث ایجاد حساسیت می شوند. برای نمونه یکی از این مواد حساسیت زا ماده شیمیایی معطری به نام لیمونن است که در عطرها و ادکلن ها بکار می رود. این ماده با نام تجاری روغن سیتروس می تواند با ازن هوا واکنش داده و بسیاری از آلاینده های خطرناک همچون فرمالدهید، استالدهید را تولید نماید. نمونه دیگر می توان به لینالول روغن اسطوخودوس اشاره کرد که در معرض هوا مواد حساسیت زا تشکیل می دهد.

اختالالت هورمونی فرآیندهای بدن همچون تولید، انتشار، انتقال، سوخت و ساز و عملکرد هورمون ها ممکن است تحت تاثیر بسیاری از مواد شیمیایی صنعتی بخصوص موادی که در عطر ها و ادکلن ها بکار می روند مختل شود. این مواد شیمیایی بخاطر توانایی که در تقلید و یا تخریب عملکرد هورمون هایی چون تستوسترون و تیروئید دارند به فعالیت های حیاتی بدن، نظیر رشد و ترمیم بافت که از طریق ارسال سیگنال با هورمون کنترل میشوند آسیب برسانند.

برخی از مواد شیمیایی از هورمون ها تقلید می کنند بدین صورت که پیام هایی شبیه به آن هایی که به طور معمول از هورمون ها به بافتهای بدن فرستاده می شود را در زمانی اشتباه به بافتی اشتباه فرستاده و بدین طریق باعث مشکالت جدی در افراد می گردند. از جمله این مشکالت افزایش خطر ابتلا به سرطان پستان، پروستات، اختلال در تولیدمثل، بلوغ زودرس و ناباروری است .

برخی از این مواد در سیستم غدد درون ریز اختلال ایجاد می کنند. این مواد می توانند اثر سوءی بر میزان مطلوب ترشح هورمون تیروئید که برای رشد نرمال مغز و رشد جنین، نوزادان و کودکان حیاتی است داشته باشند.

چند نمونه از مواد شیمیایی موجود در محصولات آرایشی و بهداشتی و اثرات آن ها بر سلامت

راهکارهایی برای کاهش اثرات مضر مواد شیمیایی

انتخاب محصوالت بدون رایحه افزوده شده

با انتخاب محصولاتی بدون رایحه می توان مواجهه با مواد شیمیایی سمی را برای خود و خانواده کاهش داد. از سویی مطالعه برچسب مواد شیمیایی بکاررفته نیز مهم است زیرا حتی محصولاتی که بدون رایحه شناخته شده هستند نیز می توانند حاوی انواع مصنوعی باشند.

خودداری از استفاده طولانی مدت و مداوم از این محصولات

برخی مواد بر اساس میزان مصرف و دفعات مصرف اثرات مضر خود را نشان می دهند و استفاده محدود از آن ها می تواند بدون ضرر باشد. بنابراین از مصرف روزانه آنها پرهیز کنید.

استفاده از جایگزین های کم خطرتر

اگر امکان حذف این محصولات را از زندگی روزمره خود ندارید بهتر است از محصولاتی استفاده نمایید که از مواد شیمیایی کم خطرتر ساخته شده اند یا حتی به جای آن محصولات از برخی جایگزین های طبیعی استفاده کنید. در ادامه برخی از این مواد پرکاربرد در محصوالت آرایشی و بهداشتی، موارد مصرف، اثرات مضر و جایگزین های آن ها ارائه شده است.

فتالات ها

فتالات ها به عنوان مولفه اصلی در ساخت پلاستیک در بسیاری از محصولات مصرفی استفاده می گردد. عمده فتالات ها در مواد آرایشی و بهداشتی شامل دی بیوتیل فتالات در لاک ناخن، دی اتیل فتالات در رایحه ها و لوسیون ها و دی متیل فتالات در اسپری مو می باشند.

بیشترین اثر سوء این ماده بر روی سیستم جنسی مردان است. همچنین اثر این ماده بر روی باروری، سرطان، اعصاب و تغییرات متابولیکی، ایمنی و تنفس نیز در محیط آزمایشگاهی بر روی حیوانات و انسان مورد مطالعه قرارگرفته است.

یک مطالعه بر روی کودکان ۴ تا ۹ سال نشان می دهد که اختلالات رفتاری کودکان با میزان قرارگرفتن مادر باردار در معرض دی اتیل فتالات با وزن مولکولی پایین مرتبط است.با توجه به میزان سمیت، استفاده از آن در محصولات مربوط به کودکان محدود شده است. برای جایگزینی می توان از دی(ایزونونیل) ،دی کربوکسیالت (DINCH) ، دی اتیل هگزیل ادیپات (DEHA )استفاده نمود.

الکل ایزوپروپیل

الکل ایزوپروپیل (۴۰-SD) یک حلال بسیار خشک کننده و تحریک کننده است که رطوبت طبیعی پوست را از بین برده و پوست را در مقابل باکتری ها و ویروس ها محافظت می‌کند. این ماده از پروپیلن یکی از مشتقات نفت ساخته شده که در بسیاری از محصولات پوست و مو، عطرو ادکلن و مواد شستشوی دست ضد باکتری و همچنین لاک استفاده می شود. این ماده می تواند به عنوان عامل تسریع کننده نفوذ دیگر مواد شیمیایی مضر به پوست عمل کند. ممکن است باعث لک های قهوه ای و پیری زودرس شود. به عنوان جایگزین می توان از عصاره دانه گریپفروت استفاده کرد.

دی اتانول آمین DEA ،مونواتانول آمین MEA و تری اتانول آمین TEA

دی اتانول آمین DEA ،مونواتانول آمین MEA و تری اتانول آمین TEA مواد شیمیایی مختل کننده هورمون هستند که می توانند نیترات ها و نیتروزامین های سرطان زا را تشکیل دهند. استفاده از این ماده به مقدار زیاد ممکن است باعث سرطان کبد و کلیه شود. اخیرا استفاده از این مواد محدود شده است اما هنوز هم در محصولاتی چون عطر، شامپو، کرم اصلاح به طور روزمره بارها استفاده می شود. یک جایگزین بهتر برای آن ها ساپونین های طبیعی هستند.

پروپیلن گلیکول ( PG ) و بوتیلن گلیکول( BG )

پروپیلن گلیکول ( PG ) و بوتیلن گلیکول( BG )هیدروکربن های گازی هستند که در حالت مایع به عنوان جلا دهنده عمل می کنند. آن ها به عنوان حلال در رایحه ها نیز مورد استفاده قرار می گیرند. این مواد به راحتی به پوست نفوذ نموده و می توانند پروتئین و ساختار سلولی را تضعیف کنند. به عنوان جایگزین می توان از گلیسیرین ، پنتنول ، پرو ویتامین B5 ، لسیتین استفاده نمود.

به طور کلی استشمام بوی خاص و مصنوعی می تواند نشان دهنده وجود بیشتر از چهارصد ماده مختلف باشد، که بسیاری از این مواد می توانند سمی یا افزایش دهنده احتمال بروز سرطان باشند. براساس گزارش سازمان غذا و دارو (FDA) این مواد باعث سردرد، سرگیجه، تغییر رنگ پوست و تاثیر بر سیستم عصبی مرکزی، افسردگی، بیش فعالی و تغییرات رفتاری می شوند.

به عنوان جایگزین می توان از اسانسهای معدنی استفاده نمود. روغن های معدنی تولید شده با نفت، که با بستن منافذ پوست آن را همانند پلاستیک می پوشانند. این ماده در توانایی پوست برای از بین بردن مواد سمی اختلال ایجاد کرده و منجر به افت عملکرد پوست و در نتیجه پیری زودرس می شوند. همچنین، در محصولاتی چون روغن بچه استفاده می گردد. برای جایگزینی می توان از ایزومرهای چغندر، روغن های جوجوبا و دیگر روغن های گیاهی ساکارید استفاده نمود.

سدیم لورت سولفات (SLES) سدیم لوریل سولفات (SLS)

سدیم لورت سولفات (SLES) سدیم لوریل سولفات (SLS) جزء پاک کننده ها و جلادهنده هایی هستند که تهدید جدی برای سلامت بشمار می روند. این مواد در کارواش، برای شستشوی کف گاراژ و موتور ماشین و در %۹۰ محصوالت بهداشتی کف ساز استفاده می شوند. این مواد ممکن است باعث صدمه دیدن چشم، افسردگی، اسهال، سوزش پوست شوند.

در ترکیب با مواد شیمیایی به نیتروزامینها تبدیل می شوند که یک گروه قوی از مواد دیگر سرطان زا هستند. به عنوان جایگزین می توان از آمونیوم کوکوئل ایزوتیونات یا جلادهنده های طبیعی همچون عصاره یوکا و صابون کاستیل استفاده نمود.

تریکلوزان

تریکلوزان ماده ضد باکتری مصنوعی – با ساختار شیمیایی شبیه به عامل نارنجی است. این ماده به عنوان آفت کش برای سلامت انسان و محیط زیست خطر آفرین است. و به عنوان یک کلروفنول در دسته ای از مواد شیمیایی مشکوک به ایجاد سرطان در انسان طبقه بندی شده است، که اثرات سوئی در انسان دارد برای نمونه منجر به کاهش گردش خون و تشنج میشود. همچنین در بافت چربی جمع شده و می تواند باعث آسیب جدی به کبد، کلیه ها و ریه ها شود. از سویی می تواند باعث فلج و سرکوب سیستم ایمنی بدن، خونریزی مغزی و مشکلات قلبی شود. به عنوان جایگزین می توان از اسانسهای درمانی استفاده نمود.

نتیجه گیری

در سال های اخیر برخی شرکت ها استفاده از یک سری از مواد شیمیایی خطرناک را در تولید رایحه مانند مشک ها و فتالات ها اساس قرار داده اند اما این دو تنها نمونه ای از بسیار مواد شیمیایی هستند که در این صنعت مورد استفاده قرار میگیرند. مخفی کاری در استفاده از مواد شیمیایی برای ساخت عطر و ادکلن و رایحه یکی از مشکلات عمده در این صنعت است.

تولیدکنندگان مرتبط می توانند با وارد نمودن نام مواد شیمیایی بکاررفته بر روی برچسب محصول خود هم تعهدشان را درتولید محصولات سالم به مصرف‌کنندگان نشان داده و هم باعث ایجاد شفافیت و آگاهی بیشتر برای آنان شوند. هنوز نقص هایی در قانون استفاده از این مواد در ساخت رایحه ها و محصولات دیگر وجود دارد. سازمان های نظارتی و استاندارد می توانند قوانین سخت گیرانه تری را برای مصرف مواد شیمیایی در این گونه محصولات وضع نمایند. اما بنظر می رسد که مهمترین کار، خود مراقبتی افراد و تا حد امکان محدود نمودن استفاده از این گونه محصولات باشد تا با کاهش مصرف، خود را در برابر آسیب ها و پیامدهای محتمل مصون نمایند. زیرا هرچقدر که قوانین سخت گیرانه ای وضع شود و یا از مواد شیمیایی سالم تری به لحاظ سمیت استفاده شود باز مراقبت فردی دارای اهمیت است. این موضوع می تواند همراه با آموزش مورد توجه بیشتری در مجامع علمی قرار بگیرد.

منبع : نشریه نشاء علم، سال ششم ،شماره اول، دی ماه ۹۴